نقش حمل و نقل در توسعه کشور

نقش حمل و نقل در توسعه کشور           

در فرآیند توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها ، همبستگی مستقیم و مثبتی میان گسترش حمل و نقل و دستیابی به نرخ رشد اقتصادی بیشتر وجود دارد ، به عبارت دیگر همراه با افزایش تولید ناخالص داخلی ، میزان ارزش افزوده بخش حمل ونقل نیز افزایش می یابد و به همین دلیل است که توسعه و رشد اقتصادی بسته به توسعه بخش حمل ونقل نیز افزایش می یابد و فعالیتهـای حمل و نقل از جمله فعالیتهای اساسی و زیربنایی برای رشد و اقتصادی تحول به حساب می آید اگر امروزه در جهان از خدمات حمل ونقل تحت عنوان صنعت یاد می شود نشانه گستردگی و اهمیت این خدمات به عنوان حلقه اتصال صنایع با یکدیگر و عامل ارتباط میان بازارهای مصرف و بازارهای تولید است بر همین اساس است که همبستگی و پیوند میان نظام حمل و نقل و فرایند توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع آنچنان حساس و پیچیده است که کارشناسان اقتصادی صنعت حمل و نقل را به عنوان نیروی محرکه توسعه می دانند و کارآمدی و توانمندی آن را زمینه ساز توسعه پایدار می دانند .

مفهوم توسعه پایدار

اگر منظور از توسعه گسترش امکانات زندگی انسانهاست، این امر نه تنها در مورد نسل حاضر بلکه برای نسلهای آینده نیز باید مد نظر باشد. توسعه پایدار مفهوم جدیدی از رشد اقتصادی است. رشدی که عدالت و امکانات زندگی را برای تمامی مردم جهان و نه تعداد اندکی بدون تخریب بیش از پیش ظرفیت و منابع طبیعی محدود جهان به همراه دارد.

کمیسیون براندلند توسعه پایدار را چنین تعریف کرده است : توسعه پایدار توسعه ای است که بتواند نیازهای نسل حاضر را بدون لطمه زدن به برآورده ساختن نیازهای نسلهای آینده و سازگار با منافع آینده برآورد سازد.

تعریف تأکید بر حفظ رفاه نسلها )حال و آیند ه( در طول زمان دارد. دراین تعریف هر رشد و توسعه ای که منجر به از بین رفتن منابع طبیعی و تخریب محیط زیست شود ارزش منفی دارد.

البته نباید فراموش نمود که خواست اجتماعی یک جامعه صنعتی از تولید کنندگان این نیست که ضایعات و آلودگی را متوقف کنند، بلکه از میزان تحمیل هزینه های اجتماعی بکاهند یا به عبارت دیگر با تولید خود به بخشهای دیگر جامعه ضرر نرساند.

تجارت و تکنولوژی (حمل و نقل بستر) توسعه پایدار

دربرسی عوامل مؤثر بر توسعه مشاهده شده که گاهی در جوامع مختلف توسع رخ داده اما پایدار نبوده است. به عبارتی توسعه در ان جوامع عمر کوتاهی داشته است . توسعه پایدار نشات گرفته از یک نظم همه جانبه است که تمامی جوانب آن باید رعایت گردد.

حمل و نقل به عنوان یکی از بخشهای مؤثر بر اقتصاد بایستی متوازن و همسو با سایر بخشهای اقتصادی – اجتماعی رشد نماید زیرا بین کارایی آن با کارایی عمومی اقتصاد همبستگی نیرومندی وجود دار د. در شروع هزاره سوم میلادی این نکته آشکار گردیده که بدون همکاری همگان دنیا برای هیچکس ایمن نخواهد بود. با تعمق در این واقعیت انکار ناپذیر نقش استراتژیک حمل و نقل بیش از گذشته حساس تر می گرد د.

به اعتقاد صاحب نظران باید ضمن توجه به عامل تکنولوژی حمل و نقل، شایسته است به اعتبار اصل سینرژی سازمانی از طریق هماهنگی بین سایر شقوق حمل و نقل نسبت به افز ایش بهره وری این بخش اقدام گرد د. در غیر اینصورت منابع عظیم این بخش کارآمد نخواهد بود و معضل بزرگی از این جهت گریبانگیر اقتصاد جامعه خواهد شد

با رشد پایدار تولید و تجارت جهانی، تقاضای حمل و نقل افزایش یافت. زیرا تولید محصول و انتقال آن به بازار، بدون حمل ونقل فرضی غیرممکن است. بنابران یکی از ضروری ترین نیازهای اولیه انسان که با توسعه اقتصادی و اجتماعی دامنه گسترده تری پیدا کرده و امروزه به عنوان یکی از مظاهر تمدن به شمار می رود، مسئله حمل و نقل می باشد. به طوری که بدون آن حیات، بقاء و رشد اقتصادی جامعه میسر نمی گرد د. حتی برخی از صاحب نظران اقتصادی، حمل و نقل را به عنوان کالبد توسعه معرفی

نموده ا ند.

شایان ذکر است که آنچه به مسائل حمل ونقل اهمیت می بخشد نقش جامع و قاطع آن در کلیه سطوح زندگی است. مطالعات انجام شده توسط بانک جهانی تأکید دارد که بخش حمل و نقل با هموار کردن امر مبادله و تجارت، موجبات رشد را هم در سطح ملی و هم در سطح جهانی فراهم می آور د و زمینه های امکان دسترسی به رفاه و تسهیلات ملی را افزایش می دهد.

از هنگامیکه انسان از ابزار و ادوات سنگی و فلزی در فرآیند تولید استفاده کرد، دستاوردهایش بیشتر شد و محصول بیشتری بدست آور د. با افزایش تولید و پیچیده تر شدن آن، تقسیم کار بوجود آمد و عواملی چون پراکندگی جمعیت و افزایش تدریجی آن، تسلط و دست یازی به زمینهای قابل کشت دور و نزدیک، پیدایش تدریجی مراکز مختلف تولید که نتیجه آن افزایش برخی ا ز محصولات نسبت به نیاز جمعیت مراکز تولید بود، سبب شد که افراد به فکر مبادله اضافه تولید مراکز خود بیفتند.

این عامل (اضافه تولید) موجب شد که به تدریج اندیشه های نو ظهور کند و فعالیتهای جدید از قبیل تجارت و بازرگانی پدید آید. بدین ترتیب در جامعه ای که امکان گسترش مبادله فراهم می آید و از وسعت بیشتری برخوردار می باشد، زمینه را برای توسعه اقتصادی فراهم می ساز د. این امر باعث خواهد شد تا در آن جامعه، تقسیم کار اجتماعی از شدت و توسعه بالاتری برخوردار باشد. زیرا هرچه تقسیم کار اجتماعی گسترش یابد، آن جامعه تخصصی تر شده و هر چه تخصص بالاتر باشد، جامعه توسعه یافته تر خواهد بو د. به عبارت دیگر بین توسعه و تجارت یک رابطه معنا داری وجود دارد زیرا تجارت زمینه را برای تقسیم کار اجتماعی و تقسیم کار اجتماعی زمینه را برای توسعه اقتصادی فراهم می نماید

از سوی دیگر حمل ونقل ابزار تکاملی تجارت می باشد و کاستی در هریک از شقوق تکنولوژی (تکنولوژی تولید یا تکنولوژی حمل و نقل ( باعث خواهد شد که در امر مبادله کالا توفیقی حاصل نگرد د.

بنابراین با چارچوبهای قدیمی نمی توان تکنولوژی را بسط و توسعه داد و در نتیجه بدون بسط و تکامل تکنولوژی دستیابی به توسعه اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی غیر ممکن خواهد بو د. ضمن اینکه تکنولوژی برای تحقق توسعه به چارچوب خاص خودش نیاز دارد. تکنولوژی مناسب، انسان را قادر می سازد که توان بالقوه خود را به سرمایه تبدیل نماید و بر موانع فائق آید. به عبارت دیگر تکنولوژی توان رقابت بین المللی یک ملت را افزایش می دهد.

بنابراین در عصر حاضر ملتی که فاقد تکنولوژی باشد قادر به ادامه حیات نخواهد بود. زیرا یکی از درسهای مسلم تاریخ این است که برتری بازرگانی و پیروزیهای نظامی غالباً از آن ملتهایی بوده که از منابع کمتری برخوردار بوده اند.

هاف تامس می گوید : در برسیهای کلی این نتیجه حاصل می شود که کشورها به دلیل داشتن آهن، انرژی، فولاد مواد کانی و ... به درجه توسعه یافتگی نرسیده اند بلکه براثر « تکنولوژی » توانسته به مدارج پیشرفت نائل گردند،

این یک واقعیت است که از یک سو به علت رابطه میان نهادها، امور گسترده تر و پیچیده تر شده و از سوی دیگر وابستگی متقابل آنها نیز به یکدیگر افزایش پیدا می کند.

بنابراین با توجه به اینکه بین کارآیی بخش حمل و نقل و کارآیی عمومی سایر بخشهای اقتصادی یک رابطه معناداری نیز وجود دارد، شایسته است تا همسو با نیاز جامعه بین المللی از تکنولوژی مدرن در حمل و نقل استفاده گرد د. ضمن اینکه این موضوع باعث خواهد شد تا در تعامل و تکامل بین تجارت و حمل و نقل خللی ایجاد نگردد.

تجارت و حمل و نقل دو مقوله جدایی ناپذیر

در قبل از انقلاب صنعتی و شکل گیری صنایع در اروپا، تجارت عملاً با توجه به شرایط جغرافیایی و شرایط تولیدی که در آن مقطع زمانی مطرح بود، انجام می شد. یعنی کشورها کالاهایی را تولید می نمودند که شرایط جغرافیایی اجازه تولید آن کالاها را ایجاب می نمو د. بافت صادرات و واردات کشورها، عمدتاً شامل کالاهایی نظیر سنگاهای قیمتی، ادویه جات، منسوجات دست بافت و نهایتاً کالاهای لوکس که به صورت دستی تولید شده بوده است. این موضوع بیانگر این امر میباشد که تجارت در سطح بسیار پایینی وجود داشته و حتی در مقطعی که کشورهای اروپایی تکنولوژی بالاتری به دست آورند، در سطح تجارت آنها نیز تغییری حاصل نشد

. زیرااولا در آغاز انقلاب صنعتی صنایع تا اندازه ای می توانستند بخشی از مواد خام و اولیه مورد نیاز خود را از کشورهای اروپایی تأمین نمایند.

ثانیا سیستم حمل و نقل به آن حد گسترش نیافته بود که بتوانند زمینه وسیع

حمل و نقل کالاها را فراهم نماید. اگر تاریخ اقتصاد اروپا در سالهای 1870 به بعد بررسی گردد، مشاهده می شود که تحولات عظیمی درسیستم حمل و نقل بوجود آمده است.

در این مقطع زمانی دو پدیده بطور همزمان در کشورهای صنعتی بوقوع پیوست. از یک طرف تکنولوژی شرایط و زمینه را برای کشورهایی که توانستند به صنعت دست یابند فراهم نمود تا بتواند کالاها را به صورت صنعتی و انبوه تولید نمایند. از طرف دیگر تکنولوژی شرایط را برای گسترش صنعت حمل و نقل و شتاب بخشی به تجارت فراهم نموده است.

بدین ترتیب تحول در سیستم حمل و نقل از یک سو و تحولات در تکنولوژی و شتاب گیری صنایع از سوی دیگر شرایط را برای گسترش تجارت بین کشورهایی که صنعتی شدند )کشورهای توسعه یافته )و کشورهایی که نتوانستند به صنایع دست یابند (کشورهای توسعه نیافته( فراهم نموده است. بنابراین همگام با رشد پایدار تولید و تجارت جهانی و همچنین تغییرات اساسی در بازرگانی ملی که با تمایل به توسعه صادرات غیرنفتی شکوفاشده، نقش و جایگاه حمل و نقل به عنوان زیرساخت عمده تجارت و بازرگانی بیش از پیش مطرح می گردد.

حمل و نقل زیربنای رشد و توسعه اقتصادی

رشد و توسعه اقتصاد پدیده ای ا ست که درزمره آرزوها و آرمانهای بسیاری از کشورها قراردارد و در حال حاضر از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد. فراهم آوردن زندگی مناسب برای تداوم آحاد و جامعه، خواست و آرزوی دیرینه ای بوده که مدتهاست در سرلوحه اهداف و برنامه ریزیهای گوناگون کشور ها قرار گرفته و امروزه هیچ برنامه ای بدون هدف و دستیابی به توسعه تنظیم نمی شو د. لذا تحقق این واقعیت انکار ناپذیر و ضروری عصر حاضر به ابزارهای مناسبی نیا ز دارد.

یکی از ابزارهای لازم و ضروری که نقش عمده ای در تحقق و دستیابی به رشد اقتصادی ایفاد می نماید، حمل و نقل پویا است. این بخش زیربنایی نه تنها به خودی خود اشتغال زا بوده و تولید خدمت می کند بلکه بر توسعه سایر بخشهای اقتصادی همانند کشاورزی، صنعت و خدمات نیز تا ثیر گذار می باشد. بنابراین چنانچه این بخش کلیدی همراه و همسو با سایر بخشهای اقتصادی کشور توسعه نیابد، می تواند یکی از مهمترین عوامل بازدارنده رشد و توسعه اقتصادی کشور بشمارآید.

بدین ترتیب رابطه بین توسعه با حمل و نقل دو طرفه می باشد . غفلت از حمل و نقل می تواند اهداف توسعه را تضعیف کند.

به عبارت دیگر هیچ خط فاصلی بین توسعه و حمل و نقل وجود ندار د. به طوریکه بشر می تواند به قیمت نابودی حیات اقتصادی، حمل و نقل را نادیده بگیرد. ضمن اینکه حمل و نقل از جمله مشاغل وابسته است که در صورت رشد و توسعه سایر بخشهای اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی شاهد شکوفایی آن خواهیم بو د. افزایش تولید و تقسیم کار، افزایش جمعیت و پراکندگی آن از عمده مسائلی هستند که در تقاضای حمل و نقل نقش مؤثری دارند. از سوی دیگر حمل و نقل مناسب موجب تسریع رشد اقتصادی نیز خواهد شد. زیرا حمل و نقل سرمایه بکار گرفته شده و در گردش یک منطقه را آزاد ساخته و استفاده از آن را در منطقه دیگر فراهم می آور د. البته این نوع خدمت هیچ نوع تغییر و تبدیل مادی در کالا پدید نمی آورد بلکه موجب تغییر محل عرضه کالا می شود.

بنابراین برخورداری از شبکه حمل و نقل پویا، هماهنگ و سازمان یافته یکی از معیارهای اصلی سنجش میزان توسعه یافتگی جوامع در جهان امروز محسوب می شو د. براین مبنا جامعه ای که از شبکه حمل و نقل کارآمدتری برخوردار باشد واجد شرایط و توسعه فراگیرتر خواهد بو د. اهمیت شبکه حمل و نقل در ساختار اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی جوامع امروزی به اندازه ای است که کارشناسان آن را زیربنای توسعه پایدار هر جامعه می دانند.

در همین راستا تجربیات کشورهای توسعه یافته نشان می دهد که توسعه

حمل و نقل پیوسته در حد کلان اقتصادی باعث افزایش رشد اقتصادی و بازدهی اجتماعی نسبت به سرمایه گذاریهای خصو صی بوده و در سطح خرد نیز بهبود حمل و نقل به کاهش هزینه های تولید و توزیع منجر شده که با توسعه فراگیر بازار، زمینه را برای پیدایش رقابت سالم ا فزایش داده است. ضمن اینکه تکامل زیرساختهای حمل و نقل در مناطق شهری به افزایش کارآیی و بازدهی نیروی کار و سرمایه منجر

می گرد د. به همین منظور در آستانه ورود به قرن بیست و یکم از این صنعت به عنوان زیربنای رشد و توسعه و حلقه اتصال صنایع با یکدیگر و عامل ایجاد و حفظ ارتباط صنعت و بازار مصرف یاد می شود.

لذا با توجه به سوابق تاریخی سیستمهای حمل و نقل درجهان، بایستی اذعان داشت که حمل ونقل جاده ای همواره یک از شیوه های اصلی جابه جایی بار و مسافر بوده و هست. هرچند رشد و توسعه فن آوری و رواج شیو ههای حمل و نقل هوایی و ریلی به انحصار حمل و نقل جاده ای خاتمه داده است. لیکن آمار و ارقام بخش حمل و نقل مؤید این واقعیت است که هنوز هم در سطح جهان بویژه در کشور جمهوری اسلامی ایران جاده بیشترین سهم را در جابه جایی بار و مسافر به خود اختصاص داده است

گسترش حمل و نقل صرورت حضور در بازارهای جهانی

بهبود حمل و نقل، موقعیت های جدیدی را در بروز استعداد بالقوه مناطق از نقطه نظر دستر سی و ایجاد ارتباط بین مکانها و پدیده ها بوجود خواهد آور د. ضمن اینکه هرگونه گرایش حاکم بر اقتصاد )درون زا و برون زا( تأثیر عمیقی براین بخش خواهد گذاشت. به این مفهو م که هر فعالیتی از جمله حمل و نقل اگر به بازارهای داخلی متکی باشد، پس از مدتی هرچند طولانی کار ایی خود را از دست می دهد و در دستیابی به اهداف خود با مشکلات جدی مواجه خواهد ش د. بنابراین بایستی فعالیتهای حمل و نقل کشور در جهت استفاده از فرصتهای موجود در منطقه سوق داده شود تا حمل و نقل به شبکه حمل و نقل جهانی بپیوند د. علاوه براین حمل و نقل به عنوان موتو ر محرک مبادلات بازرگانی، نقش مؤثری در گسترش رکودفعالیتهای تجاری دار د. به عنوان مثال رشد اقتصادی کشورهای تازه صنعتی آسیایی جنوب شرقی مانند تایوان، جمهوری کره، سنگاپور، مالزی و هنگ کنگ که از طریق گسترش صادرات امکان پذیر گردیده تا حدود زیادی مدیون سرمایه گذ اری در زیرساختها و تجهیزات حمل و نقل و توسعه مهارتهای مدیریت حمل و نقل بوده است.

از سوی دیگر این روزها سخن از تطبیق نظام اقتصادی کشور بانضمام اقتصادجهانی است. نظامی که در آن همه چیزبه سرعت حول محور تلاش

می چرخد. کشورهای جهان با این حقیقت رو به رو هستند که اگر در این مسابقه جهانی غافل شوند بازیابی موقعیت قبلی دشوار و یا غیر ممکن کنند، لذا اگر چه غرب هنوز غرب و شرق هنوز شرق است، لیکن پدیده دهکده جهانی واقعیت است.

بدون شک در شرایط رقابتی، سیاست اخیر دولت مبنی بر توسعه صادرات غیر نفتی وروی آوردن به سیاست نفت زدایی از صادرات و تعدیل ساختار اقتصادی یک ضرورت است نه یک انتخا ب. زیرا با ظهور عصر ارتباطات و حمل ونقل سریع، اهمیت و فاصله جغرافیا کمتر شده و مردم بیش از گذشته به دنیای اطراف خود نیازمند می باشند. ضمن اینکه یکی از واقعیتهای انکارناپذیر امروز جهان صنعتی لزوم سود آوری بنگاههای اقتصادی و صنایع و کارخانجات است که در سایه آن رونق و شکوفایی اقتصادی حاصل می شو د. ضروری است که برای ایجاد، حفظ و تداوم وضعیت سودآوری، بازارهای جدید به اندازه کافی در دسترس قرار گیرد و حمل و نقل یکی از مهمترین ابزارهای این هدف می باش د. بدین ترتیب حمل و نقل پویا از ضرورتها و اساس مبادلات بازرگانی، دادو ستد، آمد و شد انسانها می باشد . نارسائی در حمل و نقل فعالیتهای اقتصادی را در حد خود مصرفی محدود می نماید.

منطق ساده این راهبرد این است که بازارهای داخلی بسیار کوچک اند و اگر صنایع به مرحله ای از رشد برسند که بازار داخلی را اشباع نمایند، رشد آنها متوقف خواهد شد. لیکن بازار جهانی بازار نامحدود است به تعبیری علمی، از عمربیشتری نسبت به بازار داخلی برخوردار می باشد. بنابراین برای توسعه در داخل اتکا به خارج از مرزها نیاز است و با اتکا به بازارهای جهانی می توان از رشد مستمری برخوردار

شد. لذا از آنجائیکه ارتباط )مبادلات( یک کشور با آن سوی مرزها،بازرگانی خارجی نامیده می شود، در این زمینه بازرگانی خارجی نیز از اهمیت حیاتی در راهبردهای توسعه برون نگر برخوردار می باشد و نقش حمل و نقل در این زمینه بسیار حساس تر شکوفا می گرد د. بنابراین با هدف یاری بخشیدن به تجارت از طریق پیشرفت آرام در تکنولوژی حمل و نقل به منظور کسب منافع بیشتر می توان به موضوع توسعه پایدار امیدوار بود.